Στη γλώσσα του πολιτισμού μας, δηλαδή του τρόπου με τον οποίο ζούμε και αντιλαμβανόμαστε τη ζωή, ο ηθικός προβληματισμός είναι εκείνος που ξεχωρίζει τον άνθρωπο από τα υπόλοιπα όντα. Αυτός ο ηθικός προβληματισμός έχει τις απαρχές του στην ιδιαίτερη σύσταση της ανθρώπινης φύσης. Ως πηγή της θεωρείται η φιλοσοφία και ιδιαίτερα οι κλάδοι της που έχουν ως αντικείμενο την αναζήτηση της αρετής και την κατάκτηση της μακαριότητας (ευδαιμονίας).
Η ηθική, θεωρητικά ή πρακτικά, συνδεόμενη στενά με την λογική και την επιστήμη, συνιστά, με τον τρόπο αυτό, μια διαδικασία καθαρά λογική και διανοητική. Όλα τα διαφορετικά ηθικά συστήματα έλκουν από εκεί (από τη λογική και την ευδαιμονία) την προέλευσή τους. Έτσι, όταν το αγαθό και η ευδαιμονία τοποθετούνται εκτός αυτού του κόσμου, η ηθική νοηματοδοτείται υπερβατικά. Διαφορετικά, έχοντας ως κέντρο τον άνθρωπο και τον κόσμο, όντας δηλαδή ανθρωποκεντρική και φυσιοκρατική, το νόημα του αγαθού και της ευδαιμονίας λαμβάνεται από τον άνθρωπο και τον κόσμο.
Το ήθος, λοιπόν είναι μια έννοια αντικειμενικού μέτρου για την αξιολόγηση του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς του κάθε ανθρώπου. Νοηματικά, έχει συνδεθεί, κοινωνικά, με την έννοια του καλού και του κακού. Έτσι, κάθε άνθρωπος, που ζει μέσα σε μια κοινωνία, μαθαίνει και μεγαλώνει με ένα σύστημα αρετών και αξιών, που οφείλει να τις προβάλλει και να τις αναπτύσσει για το καλό το δικό του και της κοινωνίας. Με τον τρόπο αυτό, το ήθος του κάθε ανθρώπου είναι η αντικειμενική του αξιολόγηση με βάση την κλίμακα των αρετών που έχει αποδεχτεί ολόκληρη η κοινωνία , είναι η έκφραση του τρόπου ύπαρξής του.
Η ηθική όμως, αφήνει εκτός της το οντολογικό ερώτημα, το ερώτημα για την γνησιότητα της ανθρώπινης ύπαρξης. Στην ορθόδοξη Εκκλησία και Παράδοση, βιώνουμε την αλήθεια και το ήθος του ανθρώπου, με αφετηρία την αλήθεια και το «είναι» του Θεού. Έτσι, σύμφωνα με το δόγμα της Αγίας Τριάδας, ο Θεός, δεν αποκαλύπτεται ως ανώτερη δύναμη, αλλά ως προσωπική ύπαρξη . Η αλήθεια αυτή μας επιβεβαιώνει ότι ο Θεός δεν είναι ένα απροσδιόριστο ανώτατο Όν ούτε μια απρόσωπη ουσία. Δεν έχει καμία σχέση με το φιλοσοφικό «πρώτο κινούν» και φυσικά δεν είναι η ενέργεια που κινεί το σύμπαν. Ο Θεός είναι η όντως ύπαρξη και η ζωή, είναι η αιτία και η πηγή και η αφετηρία του «είναι». Με τον τρόπο αυτό, καταλαβαίνουμε ότι σε καμία περίπτωση το «είναι», η ύπαρξη και η ζωή δεν μπορεί να νοηθεί διαφορετικά από τη δυναμική της αγάπης .
Ο Θεός, είναι πρόσωπο, υπάρχει ελεύθερα, θέλει να υπάρχει και η θέληση αυτή πραγματοποιείται ως κοινωνία προσώπων. Η κοινωνία αυτή, συνδέεται με μια αδιάρρηκτη ενότητα αγάπης. Το κάθε πρόσωπο υπάρχει όχι για τον εαυτό του, αλλά υπάρχει προσφερόμενο στην κοινωνία της αγάπης με τα άλλα πρόσωπα .
Έτσι, η βιβλική διήγηση για την «ἐκ τοῦ μὴ ὄντος» δημιουργία, έχει πολύ μεγάλη σχέση με το είναι και το ήθος του ανθρώπου. Ο κόσμος, ως κτιστό δημιούργημα του υπερβατικού Θεού, δεν είναι δεδομένος οντολογικά. Η ύπαρξή του, ως προϊόν αγάπης και ελευθερίας, ανάγεται οντολογικά στον άκτιστο και προσωπικό Θεό, που θέλησε τη δημιουργία. Ο κόσμος, το σύμπαν θα μπορούσε να μην υπάρξει. Ο Θεός θα μπορούσε να μη τον είχε δημιουργήσει. Αυτή λοιπόν η ελεύθερη πράξη του Θεού, αποτελεί και το θεμέλιο των όντων .
Η δημιουργία πραγματοποιείται γιατί ο Θεός θέλει να υπάρχει και κάτι άλλο έξω από τον εαυτό Του, με το οποίο να μπορεί να έχει μία διαλεκτική σχέση, να υπάρχει κάτι το οποίο δεν υπήρχε πριν. Ο άνθρωπος έχει την αφετηρία της οντολογικής του υπόστασης στον τρόπο με τον οποίο ο Θεός δίνει υπόσταση στο «είναι». Η θεώρηση αυτή της ύπαρξης, ως δώρο, αφού ο άνθρωπος δεν είναι αίτιος της ύπαρξής του, συνεπάγεται μια στάση ζωής, ένα ήθος συγκεκριμένο, σύμφωνα με το οποίο μπορεί ο άνθρωπος να υπερβεί τον ατομισμό και να προσπαθήσει, κάνοντας χρήση της ελευθερίας του, να προσφέρει τον εαυτό του σε μια πράξη – εκδήλωση ελευθερίας, ανάλογης με εκείνης που τον έφερε στο «είναι» .
Ο άνθρωπος πλάστηκε ελεύθερος «κατ’ εικόνα Θεού» , γιατί ο δημιουργός του τον θέλει ελεύθερο, ως προσωπική ετερότητα να γίνει μέτοχος του «είναι» Του. Έτσι, η ανθρώπινη οντολογική υπόσταση, εκτός της μετοχής της σε όλα τα όντα, αισθητά και νοητά, έχει το προνόμιο να επικοινωνεί με το Θεό, με αποκλειστικό σκοπό την ενοποίηση και θέωση ολόκληρης της κτίσης. Η θέωση είναι ο στόχος του ανθρώπου, η πραγμάτωσή του ως πρόσωπο «κατ’ εικόνα» της Αγίας Τριάδας, αφού η ουσία του ανθρώπου δεν βρίσκεται στην ύλη από την οποία δημιουργήθηκε, αλλά στο αρχέτυπο με βάση το οποίο πλάστηκε και προς το οποίο κατευθύνεται . Ο άνθρωπος δημιουργήθηκε, για να γίνει κοινωνός του προσωπικού τρόπου υπάρξεως, της ζωής του Θεού, να γίνει μέτοχος στην ελευθερία της αγάπης Του, που είναι η πραγματική ζωή. Στην προσπάθεια αυτή, το κτίσμα, χωρίς να ξεχνά τη φθαρτή και θνητή του φύση, έχοντας την εικόνα του Θεού μέσα του, αγωνίζεται να γίνει «κατά χάριν» Θεός, να πραγματοποιήσει τη ζωή ως αγάπη, δηλαδή ως ελευθερία και όχι ως φυσική αναγκαιότητα, να επιτύχει την «θέωση».
Η πορεία όμως αυτή διακόπηκε, γιατί ο θνητός και φθαρτός άνθρωπος, κάνοντας χρήση μιας ελευθερίας , όπως αυτός την εννοούσε, μέσα στο πλαίσιο μιας φυσικής αναγκαιότητας, αρνήθηκε αυτό για το οποίο πλάστηκε, την «όντως ζωή», την αφθαρσία, την αθανασία. Το γνωστό σε όλους μας «προπατορικό αμάρτημα», δεν είναι τίποτε άλλο παρά η προσπάθεια για «αυτοθέωση», ο αγώνας για την αυτάρκεια και την αυτονόμηση της βιολογικής του φύσης, η βαθειά δίψα του ανθρώπου να υπερβεί την ύπαρξή του, να κατακτήσει την απόλυτη ελευθερία. Θέλησε να πραγματώσει την ύπαρξή του, όχι ως γεγονός κοινωνίας με το Θεό, αλλά μόνος του, αντλώντας υπαρκτικές δυνάμεις από τον εαυτό του, από την κτιστή του φύση. Με τον τρόπο όμως αυτό, εισέβαλλε στην ύπαρξή του το κακό. Το κακό, δεν αποτελεί οντολογική, αλλά ηθική αρχή. Δεν είναι θέση αλλά άρνηση. Γι’ αυτό, και είναι στην πραγματικότητα ασθενέστερο από το καλό. Ενώ όμως το κακό δεν αποτελεί οντολογική αρχή, προκαλεί διαστροφικές οντολογικές καταστάσεις, επειδή αλλοτριώνει τα όντα (άνθρωπο), από την πηγή της ύπαρξής τους, το Θεό και αμαυρώνει την αλήθεια της ύπαρξής τους.
Για το λόγο αυτό, στην ορθόδοξη εκκλησιαστική Παράδοση, το πρόβλημα του ήθους του ανθρώπου, ταυτίστηκε πάντα με την αλήθεια της ύπαρξής του. Το ήθος είναι η «δυναμική ανταπόκριση της προσωπικής ελευθερίας στην υπαρκτική αλήθεια και γνησιότητα του ανθρώπου» . Έτσι, το ήθος του ανθρώπου είναι η δυνατότητα πραγμάτωσης της ίδιας της ύπαρξης ή η αποτυχία και η αλλοίωση της αληθινής υπόστασής του. Γι’ αυτό, το ήθος αναφέρεται στη δυνατότητα της σωτηρίας του ανθρώπου, στην προσπάθειά του να καταφέρει να οδηγήσει την ύπαρξή και τη ζωή του, πέρα από το χώρο και το χρόνο, να νικήσει το θάνατο.
Όμως, εκείνο το οποίο ο άνθρωπος όφειλε να επιτύχει ανυψούμενος προς το δημιουργό του, το πραγματοποιεί τελικά ο ίδιος ο πλάστης, κατερχόμενος προς αυτόν. Έτσι, το τριπλό ανυπέρβλητο για μας φράγμα, που μας χωρίζει από το Θεό, ο θάνατος, η αμαρτία και η φθαρτή φύση μας, θα νικηθεί τελικά. Ο Θεός γίνεται άνθρωπος και ο άνθρωπος ανυψώνεται λαμβάνοντας τελικά τη θέση που του ετοιμάστηκε από την αρχή της κτίσης, τη θέση κοντά στο Θεό, «πρόσωπο με πρόσωπο» . Η θυσία αυτή του άκτιστου Θεού, για τη σωτηρία του κτιστού ανθρώπου, έγινε όχι από κάποια φυσική αναγκαιότητα, αλλά ελεύθερα από αγάπη.
Ο άνθρωπος, λοιπόν, σύμφωνα με την ορθόδοξη Παράδοση, ως ατομική ετερότητα, ως μοναδική ύπαρξη και έκφραση, μετέχει στο «είναι», έχει δηλαδή οντολογική υπόσταση και δεν είναι μια εφήμερη ή τυχαία δημιουργία αδυσώπητα προκαθορισμένη από την αναγκαιότητα του είδους ή της φύσης του. Η αντίληψη για μια νομική ή δικανική σχέση ανάμεσα στον άνθρωπο και στον Θεό, είναι ξένη με την αλήθεια της ορθόδοξης Εκκλησίας, αφού το ήθος του προσώπου καθορίζει και τον κοινό τρόπο ύπαρξης Θεού – ανθρώπου. Για να προσεγγίσουμε λοιπόν, το ήθος του προσώπου μέσα από την ελευθερία, αρκεί, όπως μας αποκαλύπτει η Εκκλησία μας, να αποδεχτούμε την αλήθεια της αποκάλυψης του Θεού, να συμμετάσχουμε κι εμείς με έναν διαφορετικό τρόπο, όχι στο πλαίσιο μιας φυσικής δεοντολογίας, αλλά μέσω του εμπειρικού γεγονότος του προσωπικού τρόπου ύπαρξης στη Βασιλεία του Θεού, ως κοινωνία.
Η κοινωνία αυτή, μέσω της οποίας καλούμαστε να συμμετάσχουμε στον τρόπο ύπαρξης του Θεού, ως Αγία Τριάδα, είναι η Ευχαριστιακή σύναξη της Εκκλησίας μας, όπου το πρόσωπο αντλεί το «είναι» από το γεγονός της κοινωνίας με το Θεό. Με τον τρόπο αυτό, ο άνθρωπος παύει να είναι άτομο και νοείται ως πρόσωπο. Αυτή η προσωπική ετερότητα που εικονίζει το Θεό στον άνθρωπο, είναι ο κοινός τρόπος ύπαρξης του κτίστη και του κτίσματος, είναι το ήθος της τριαδικής ζωής, που αποτυπώθηκε με τη δημιουργία στην ανθρώπινη ύπαρξη .
Το ήθος, λοιπόν, φανερώνει αυτό που είναι ο άνθρωπος, ως εικόνα Θεού, ως πρόσωπο δηλαδή, αλλά και αυτό που γίνεται τελικά μέσα από την περιπέτεια της ελευθερίας του, ύπαρξη αλλοτριωμένη ή «καθ’ ομοίωσιν» του Θεού. Αυτό, το «καθ’ ομοίωσιν» θα το επιτύχει ο άνθρωπος όχι μόνος του, αλλά με τη βοήθεια του Θεού, που προσέλαβε την ανθρώπινη «σάρκα» για να την αφθαρτοποιήσει και να την αθανατίσει, μέσα από το υπαρκτικό γεγονός της σύστασης της Εκκλησίας, ως σώμα Χριστού . Έτσι ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα, πάντα μέσα στο πλαίσιο της «εν Χριστώ» ελευθερίας να προγευτεί τα έσχατα συμμετέχοντας στην Ευχαριστιακή σύναξη της Εκκλησίας.
Αυτή η σύναξη είναι το πεδίο όπου πραγματοποιείται η ένωση του ανθρώπου με το Θεό, προσλαμβάνοντας ολόκληρη την κτίση, προσφέροντας με τον τρόπο αυτό νοηματική πληρότητα και υπαρκτική ακεραιότητα στον κόσμο. Όμως, η χριστιανική Δύση δεν κατόρθωσε να εκφράσει τη ζωή ελευθερωμένη από διανοητικά σχήματα, αρνούμενη τη δυναμική της, παραμένοντας προσκολλημένη στην «αντικειμενικότητα» των εννοιών – ουσιών , οδηγούμενη με τον τρόπο αυτό στην εκκοσμίκευση .
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΑΓΟΡΑΣ Κ, ΓΙΑΓΚΑΖΟΓΛΟΥ Σ, π. ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ Ν, ΦΩΤΙΟΥ Σ, «Δόγμα, Πνευματικότητα και Ήθος της Ορθοδοξίας», (Τόμος Α΄) ΕΑΠ, Πάτρα 2002.
ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ ΧΡΗΣΤΟΣ, Η ελευθερία του ήθους, εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 32002.
ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ ΧΡΗΣΤΟΣ, Αλφαβητάρι της Πίστης, εκδόσεις Δόμος, Αθήνα 2002.
ΖΗΖΙΟΥΛΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Μητροπολίτης Περγάμου, «Χριστολογία και Ύπαρξη», Σύναξη, τεύχος 2, Άνοιξη 1982, σσ.9-20.
LOSSKY VLADIMIR, Η Μυστική Θεολογία της Ανατολικής Εκκλησίας, (Μετάφρ. Πρεσβυτέρας Στέλλας Κ. Πλευράκη), Θεσσαλονίκη 31984.
ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ, Κοινωνιολογία του Χριστιανισμού, εκδόσεις Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 31985.
ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ, Χριστιανική Ηθική, εκδόσεις Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 21983.
ΝΕΛΛΑΣ Π., Ζώον Θεούμενον, εκδόσεις Αρμός, Αθήνα 1979.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου