Η Εκκλησία, ως σώμα Χριστού, αντλεί την ταυτότητά της μέσα στην ιστορία, όχι από αυτό που είναι τώρα, αλλά για εκείνο που θα είναι στα έσχατα, όταν μεταμορφωθεί ολοκληρωτικά σε Βασιλεία. Η παράδοξη αυτή υπόστασή της αποκαλύπτεται κυρίως ως μυστηριακή, αφού η Εκκλησία συγκροτείται και παρουσιάζεται μέσα από τη συνύφανση της εσχατολογικής πραγματικότητας με το ιστορικό γίγνεσθαι. Έτσι, πραγματώνεται κάθε φορά στα Μυστήριά της, τα οποία φανερώνουν τη ζωή της ως έκφραση της εσχατολογικής αλήθειας των όντων.
Η Εκκλησία είναι «μία» και «καθολική» γιατί με τον τρόπο αυτό εκφράζεται η μυστηριακή ενότητά της. Η καθολικότητά της δεν είναι μια έννοια αθροιστικής ποσότητας, αλλά είναι αυτή η «καινή κτίση», που γίνεται πραγματικότητα με την πιστότητα στην αλήθεια και με την παρουσία του Κυρίου. Γι’ αυτό, τα μυστήρια της Εκκλησίας ανακαινίζουν τον άνθρωπο και τον καθιστούν μέλος του σώματος του Χριστού.
Με το μυστήριο του βαπτίσματος και του χρίσματος, ο άνθρωπος ανακαινίζεται και καθίσταται ικανός να μετάσχει στην κοινωνία του σώματος και του αίματος του Κυρίου. Το βάπτισμα είναι εκείνο που παρέχει την κάθαρση του «κάτ’ εἰκόνα» και «τὴν ἀπαρχήν τῆς μιμήσεως τοῦ Χριστοῦ» .
Με το χρίσμα, το Άγιο Πνεύμα ενδυναμώνει το νεοεισελθόντα και νεοφώτιστο πιστό στον αγώνα που μόλις αρχίζει, ως μέλος της Εκκλησίας.
Η ιεροσύνη του επισκόπου, αλλά και του πρεσβυτέρου και του διακόνου, πραγματώνεται με τις δωρεές του Αγίου Πνεύματος και είναι εικόνα της μυστηριακής παρουσίας του Χριστού στο σώμα της Εκκλησίας.
Με το γάμο, η φυσική σχέση του άνδρα και της γυναίκας, εντάσσεται στο μυστήριο της σχέσης Χριστού - Εκκλησίας που γίνεται πραγματικότητα στην ευχαριστιακή σύναξη. Το ίδιο και το μυστήριο της μετάνοιας, που δίνει τη δυνατότητα στον μετανοούντα πιστό, να ενταχθεί πάλι στην ευχαριστιακή κοινότητα.
«Κανένα όμως μεμονωμένο Μυστήριο δεν εικονίζει πλήρως τα έσχατα της Βασιλείας, αλλά ενεργούν όλα μαζί στο μέτρο που είναι συνδεδεμένα με τη Θεία Ευχαριστία» .
Στην αρχαία Εκκλησία, κανένα Μυστήριο δεν τελούνταν εκτός της Θείας Λειτουργίας. Όλα τα Μυστήρια προέρχονταν και εντάσσονταν οργανικά στη Θεία Ευχαριστία και μέσω της Ευχαριστίας, εικόνιζαν τα Έσχατα. Αυτή η οργανική σχέση τους φαίνεται ακόμη και σήμερα, έστω και με αποσπασματικό τρόπο, αφού η σχέση τους με την Ευχαριστία είναι κάτι παραπάνω από φανερή. Θα μπορούσε κάποιος να θεωρήσει ότι η Ευχαριστία είναι ένα Μυστήριο της Εκκλησίας, όπως και τα άλλα . Στην πραγματικότητα της Βασιλείας του Θεού, η Ευχαριστία, ως το καθολικό μυστήριο, ανακεφαλαιώνει και συμπεριλαμβάνει ολόκληρη την Εκκλησία, όπως ακριβώς ανακεφαλαιώνει και προεικονίζει την «ἐν Χριστῶ» ανακεφαλαίωση ολόκληρης της κτίσης.
Η ένωση, που συντελείται με την κοινωνία του Μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας, του Χριστού με κάθε έναν άνθρωπο που προσέρχεται «ἐν πίστει», η μυστηριακή αυτή ένωση είναι ένωση με την χάρη και την ενέργεια του Χριστού.
Η Ευχαριστία, λοιπόν, δεν είναι μόνο εικόνα της Βασιλείας, αλλά και φανέρωση της ίδιας της Εκκλησίας, αφού η ίδια η Εκκλησία συνδέεται στενότατα με το σχέδιο της Θείας Οικονομίας, σύμφωνα με το οποίο θα τελειωθεί ως Βασιλεία του Θεού. Η Εκκλησία και η Ευχαριστία δεν είναι απλά όμοιες ή έχουν κοινούς στόχους, αλλά ταυτίζονται πλήρως, αφού η Εκκλησία μεταβάλλεται σε Ευχαριστία ή η Ευχαριστία, θα λέγαμε, είναι εκείνη που πραγματώνει την Εκκλησία. Έτσι, την αποκαλύπτει ως κοινωνία και ως κοινότητα των εσχάτων. Μετέχοντας, δηλαδή, ο άνθρωπος του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας, ενώνεται «μετά τῆς θεοποιοῦ σαρκός τοῦ Χριστοῦ καὶ καθίσταται μέτοχος τῆς αφθάρτου καὶ αιωνίου ζωῆς ». Η συσσωμάτωση αυτή του ανθρώπου στο Χριστό, δεν προκύπτει μηχανικά, αλλά είναι δώρο, προσφορά της χάριτος του Θεού, την οποία δέχεται ο άνθρωπος προσωπικά και ελεύθερα «ἐν Πνεύματι».
Η μετάληψη των αχράντων μυστηρίων στην ιερότερη και πιο σημαντική στιγμή της θείας λειτουργίας, είναι η ένωση του καθενός ανθρώπου με την ανθρώπινη φύση του Λόγου του Θεού, η οποία, αφού ενώθηκε υποστατικώς με το δεύτερο πρόσωπο της Αγίας Τριάδος, θεώθηκε και κατέστη πηγή θεώσεως για τους ανθρώπους. Καθώς ενώνεται, με τον τρόπο αυτό, ο πιστός με το Χριστό, μεταβάλλεται σε ναό της Τριαδικής Θεότητας. Όπως στο σώμα του Χριστού κατοικεί όλο το πλήρωμα της Θεότητας, έτσι και στους ανθρώπους τους «σύσσωμους Χριστοῦ», κατοικεί η Αγία Τριάδα.
Η Θεία Ευχαριστία περικλείει ένα βαθύτατο εσχατολογικό νόημα. Κοινωνώντας ο άνθρωπος των αχράντων μυστηρίων λαμβάνει τον «αρραβώνα της απορρήτου κοινωνίας» με το Χριστό κατά το μέλλοντα αιώνα. Δεν μεταβάλλεται η φύση του κτιστού κόσμου, αλλάζει όμως ο τρόπος ύπαρξής του σε ευχαριστιακή κοινωνία με το Θεό. Έτσι, ο πιστός, ενώ βρίσκεται στη γη και ζει στον παρόντα αιώνα, είναι συγχρόνως μέτοχος της «καινῆς» ζωής και πολίτης του μέλλοντος αιώνος. Η Βασιλεία, ως κοινωνία του Θεού με τους ανθρώπους «ἐν Πνεύματι Ἁγίω», πραγματοποιείται ήδη από την παρούσα ζωή, με το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας.
Με τη Θεία Κοινωνία, ο Χριστός εισέρχεται στα ενδότερα της ανθρώπινης ύπαρξης, για να προσφέρει τη θεοποιό Του χάρη. Αυτό, όμως δημιουργεί στον πιστό την υποχρέωση να καθαρίσει τον εαυτό του για να καταστεί ικανός να μετέχει στο μεγάλο αυτό μυστήριο. Αυτή η κάθαρση, μπορεί να πραγματοποιηθεί με τον αυτοέλεγχο, τη μετάνοια, την εξομολόγηση. Με την μετάνοια, ο άνθρωπος, δεν μεταβάλλει μόνο στην πραγματικότητα τον εαυτό του, αλλά προσφέρεται ολοκληρωτικά στο Θεό, ο οποίος είναι ο μόνος που μπορεί να μεταβάλλει τους ανάξιους σε άξιους.
Αυτό το γεγονός μαρτυρεί ότι τα λειτουργήματα αυτά στην Εκκλησία πήγασαν και πηγάζουν από την Ευχαριστία. Με τον τρόπο αυτό συνδέονται στενά με την εσχατολογική προοπτική, της οποίας η Ευχαριστία είναι εικόνα.
Εικόνα της εσχατολογικής σύναξης του διασκορπισμένου λαού του Θεού και κατ’ επέκταση ολόκληρου του κτιστού κόσμου. Το κέντρο αυτής της σύναξης είναι ο Ιησούς Χριστός, ο οποίος στο πρόσωπό Του ενώνει τους πολλούς. Ο Επίσκοπος, ως τύπος Χριστού, στην Εκκλησία, ενώνει τους πιστούς στην Ευχαριστιακή σύναξη και εκφράζει μέσα στην ιστορία, την εικόνα ενός κόσμου που θα έχει υπερβεί τη θανατηφόρα φθορά και χάρη στην ένωσή του με Εκείνον που με το Σταυρό και την Ανάστασή Του, «ένωσε τα διεστώτα και συνήγαγε εις έν τον κόσμο Του, και εγκατέστησε έτσι την Βασιλεία Του» .
Γι’ αυτό, ο πανηγυρικός και αναστάσιμος χαρακτήρας της Ευχαριστίας, ο χρόνος και η ημέρα τέλεσης, την ημέρα την αφιερωμένη στον Κύριο, ολόκληρη η συμβολική εικονολογία της λατρείας, όπως εκφράζεται με την αρχιτεκτονική των ναών, την εικονογραφία, την υμνολογία, την ενδυματολογική αμφίεση των κληρικών κατά την τέλεση του μυστηρίου, όλα αυτά, μας φανερώνουν τον μόνιμο και τον σταθερό εσχατολογικό προσανατολισμό της Θείας Ευχαριστίας. Έτσι, η Ευχαριστία, συνιστά την Εκκλησία, αλλά ταυτόχρονα συνίσταται από αυτήν.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΑΓΟΡΑΣ Κ, ΓΙΑΓΚΑΖΟΓΛΟΥ Σ, π. ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ Ν, ΦΩΤΙΟΥ Σ, «Δόγμα, Πνευματικότητα και Ήθος της Ορθοδοξίας», (Τόμος Α΄) ΕΑΠ, Πάτρα 2002
ΖΗΖΙΟΥΛΑΣ Ι., ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΠΕΡΓΑΜΟΥ, «Το Μυστήριο της Εκκλησίας στην Ορθόδοξη Παράδοση», μτφρ. Σκαλτσάς Γ., Ανέκδοτο στα Ελληνικά, δημοσιευθέν στο περιοδικό IRENIKON, No 3, 1987, σ.4-18.
ΖΗΖΙΟΥΛΑΣ Ι., ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΠΕΡΓΑΜΟΥ, «Ευχαριστία και Βασιλεία του Θεού», περιοδικό Σύναξη, τ.52, 1994, σ.81-87.
LOSSKY V., Η Μυστική Θεολογία της Ανατολικής Εκκλησία, Μτφρ. Πρεσβυτέρας Στέλλας Κ. Πλευράκη, Θεσσαλονίκη 31984.
ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗΣ Ι. Γ., Παλαμικά, Εκδόσεις Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη, 21983.
ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ Ν., «Η Οικονομία του Αγίου Πνεύματος. Μια ορθόδοξη θεώρηση», στο συλλ. τόμο Ελθέ, Πνεύμα Άγιον, Ανακαίνισον, πάσαν την κτίσιν, Κατερίνη 1991.
MEYENDORFF J., «Το Βιβλικό Υπόβαθρο του Μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας», διαθέσιμο στο Διαδίκτυο http://users.auth.gr/~pv/bibliko%20ypovathro.gr, στις 12.02.2006.
ΦΛΩΡΟΦΣΚΙ Γ., «Το σώμα του Ζώντος Χριστού», μετφρ. Ι.Κ. Παπαδοπούλου, διαθέσιμο στο Διαδίκτυο http://www.pnek.gr/keimena/theologia/gflorofski.htm στις 12.02.2006.
Η Εκκλησία είναι «μία» και «καθολική» γιατί με τον τρόπο αυτό εκφράζεται η μυστηριακή ενότητά της. Η καθολικότητά της δεν είναι μια έννοια αθροιστικής ποσότητας, αλλά είναι αυτή η «καινή κτίση», που γίνεται πραγματικότητα με την πιστότητα στην αλήθεια και με την παρουσία του Κυρίου. Γι’ αυτό, τα μυστήρια της Εκκλησίας ανακαινίζουν τον άνθρωπο και τον καθιστούν μέλος του σώματος του Χριστού.
Με το μυστήριο του βαπτίσματος και του χρίσματος, ο άνθρωπος ανακαινίζεται και καθίσταται ικανός να μετάσχει στην κοινωνία του σώματος και του αίματος του Κυρίου. Το βάπτισμα είναι εκείνο που παρέχει την κάθαρση του «κάτ’ εἰκόνα» και «τὴν ἀπαρχήν τῆς μιμήσεως τοῦ Χριστοῦ» .
Με το χρίσμα, το Άγιο Πνεύμα ενδυναμώνει το νεοεισελθόντα και νεοφώτιστο πιστό στον αγώνα που μόλις αρχίζει, ως μέλος της Εκκλησίας.
Η ιεροσύνη του επισκόπου, αλλά και του πρεσβυτέρου και του διακόνου, πραγματώνεται με τις δωρεές του Αγίου Πνεύματος και είναι εικόνα της μυστηριακής παρουσίας του Χριστού στο σώμα της Εκκλησίας.
Με το γάμο, η φυσική σχέση του άνδρα και της γυναίκας, εντάσσεται στο μυστήριο της σχέσης Χριστού - Εκκλησίας που γίνεται πραγματικότητα στην ευχαριστιακή σύναξη. Το ίδιο και το μυστήριο της μετάνοιας, που δίνει τη δυνατότητα στον μετανοούντα πιστό, να ενταχθεί πάλι στην ευχαριστιακή κοινότητα.
«Κανένα όμως μεμονωμένο Μυστήριο δεν εικονίζει πλήρως τα έσχατα της Βασιλείας, αλλά ενεργούν όλα μαζί στο μέτρο που είναι συνδεδεμένα με τη Θεία Ευχαριστία» .
Στην αρχαία Εκκλησία, κανένα Μυστήριο δεν τελούνταν εκτός της Θείας Λειτουργίας. Όλα τα Μυστήρια προέρχονταν και εντάσσονταν οργανικά στη Θεία Ευχαριστία και μέσω της Ευχαριστίας, εικόνιζαν τα Έσχατα. Αυτή η οργανική σχέση τους φαίνεται ακόμη και σήμερα, έστω και με αποσπασματικό τρόπο, αφού η σχέση τους με την Ευχαριστία είναι κάτι παραπάνω από φανερή. Θα μπορούσε κάποιος να θεωρήσει ότι η Ευχαριστία είναι ένα Μυστήριο της Εκκλησίας, όπως και τα άλλα . Στην πραγματικότητα της Βασιλείας του Θεού, η Ευχαριστία, ως το καθολικό μυστήριο, ανακεφαλαιώνει και συμπεριλαμβάνει ολόκληρη την Εκκλησία, όπως ακριβώς ανακεφαλαιώνει και προεικονίζει την «ἐν Χριστῶ» ανακεφαλαίωση ολόκληρης της κτίσης.
Η ένωση, που συντελείται με την κοινωνία του Μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας, του Χριστού με κάθε έναν άνθρωπο που προσέρχεται «ἐν πίστει», η μυστηριακή αυτή ένωση είναι ένωση με την χάρη και την ενέργεια του Χριστού.
Η Ευχαριστία, λοιπόν, δεν είναι μόνο εικόνα της Βασιλείας, αλλά και φανέρωση της ίδιας της Εκκλησίας, αφού η ίδια η Εκκλησία συνδέεται στενότατα με το σχέδιο της Θείας Οικονομίας, σύμφωνα με το οποίο θα τελειωθεί ως Βασιλεία του Θεού. Η Εκκλησία και η Ευχαριστία δεν είναι απλά όμοιες ή έχουν κοινούς στόχους, αλλά ταυτίζονται πλήρως, αφού η Εκκλησία μεταβάλλεται σε Ευχαριστία ή η Ευχαριστία, θα λέγαμε, είναι εκείνη που πραγματώνει την Εκκλησία. Έτσι, την αποκαλύπτει ως κοινωνία και ως κοινότητα των εσχάτων. Μετέχοντας, δηλαδή, ο άνθρωπος του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας, ενώνεται «μετά τῆς θεοποιοῦ σαρκός τοῦ Χριστοῦ καὶ καθίσταται μέτοχος τῆς αφθάρτου καὶ αιωνίου ζωῆς ». Η συσσωμάτωση αυτή του ανθρώπου στο Χριστό, δεν προκύπτει μηχανικά, αλλά είναι δώρο, προσφορά της χάριτος του Θεού, την οποία δέχεται ο άνθρωπος προσωπικά και ελεύθερα «ἐν Πνεύματι».
Η μετάληψη των αχράντων μυστηρίων στην ιερότερη και πιο σημαντική στιγμή της θείας λειτουργίας, είναι η ένωση του καθενός ανθρώπου με την ανθρώπινη φύση του Λόγου του Θεού, η οποία, αφού ενώθηκε υποστατικώς με το δεύτερο πρόσωπο της Αγίας Τριάδος, θεώθηκε και κατέστη πηγή θεώσεως για τους ανθρώπους. Καθώς ενώνεται, με τον τρόπο αυτό, ο πιστός με το Χριστό, μεταβάλλεται σε ναό της Τριαδικής Θεότητας. Όπως στο σώμα του Χριστού κατοικεί όλο το πλήρωμα της Θεότητας, έτσι και στους ανθρώπους τους «σύσσωμους Χριστοῦ», κατοικεί η Αγία Τριάδα.
Η Θεία Ευχαριστία περικλείει ένα βαθύτατο εσχατολογικό νόημα. Κοινωνώντας ο άνθρωπος των αχράντων μυστηρίων λαμβάνει τον «αρραβώνα της απορρήτου κοινωνίας» με το Χριστό κατά το μέλλοντα αιώνα. Δεν μεταβάλλεται η φύση του κτιστού κόσμου, αλλάζει όμως ο τρόπος ύπαρξής του σε ευχαριστιακή κοινωνία με το Θεό. Έτσι, ο πιστός, ενώ βρίσκεται στη γη και ζει στον παρόντα αιώνα, είναι συγχρόνως μέτοχος της «καινῆς» ζωής και πολίτης του μέλλοντος αιώνος. Η Βασιλεία, ως κοινωνία του Θεού με τους ανθρώπους «ἐν Πνεύματι Ἁγίω», πραγματοποιείται ήδη από την παρούσα ζωή, με το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας.
Με τη Θεία Κοινωνία, ο Χριστός εισέρχεται στα ενδότερα της ανθρώπινης ύπαρξης, για να προσφέρει τη θεοποιό Του χάρη. Αυτό, όμως δημιουργεί στον πιστό την υποχρέωση να καθαρίσει τον εαυτό του για να καταστεί ικανός να μετέχει στο μεγάλο αυτό μυστήριο. Αυτή η κάθαρση, μπορεί να πραγματοποιηθεί με τον αυτοέλεγχο, τη μετάνοια, την εξομολόγηση. Με την μετάνοια, ο άνθρωπος, δεν μεταβάλλει μόνο στην πραγματικότητα τον εαυτό του, αλλά προσφέρεται ολοκληρωτικά στο Θεό, ο οποίος είναι ο μόνος που μπορεί να μεταβάλλει τους ανάξιους σε άξιους.
Αυτό το γεγονός μαρτυρεί ότι τα λειτουργήματα αυτά στην Εκκλησία πήγασαν και πηγάζουν από την Ευχαριστία. Με τον τρόπο αυτό συνδέονται στενά με την εσχατολογική προοπτική, της οποίας η Ευχαριστία είναι εικόνα.
Εικόνα της εσχατολογικής σύναξης του διασκορπισμένου λαού του Θεού και κατ’ επέκταση ολόκληρου του κτιστού κόσμου. Το κέντρο αυτής της σύναξης είναι ο Ιησούς Χριστός, ο οποίος στο πρόσωπό Του ενώνει τους πολλούς. Ο Επίσκοπος, ως τύπος Χριστού, στην Εκκλησία, ενώνει τους πιστούς στην Ευχαριστιακή σύναξη και εκφράζει μέσα στην ιστορία, την εικόνα ενός κόσμου που θα έχει υπερβεί τη θανατηφόρα φθορά και χάρη στην ένωσή του με Εκείνον που με το Σταυρό και την Ανάστασή Του, «ένωσε τα διεστώτα και συνήγαγε εις έν τον κόσμο Του, και εγκατέστησε έτσι την Βασιλεία Του» .
Γι’ αυτό, ο πανηγυρικός και αναστάσιμος χαρακτήρας της Ευχαριστίας, ο χρόνος και η ημέρα τέλεσης, την ημέρα την αφιερωμένη στον Κύριο, ολόκληρη η συμβολική εικονολογία της λατρείας, όπως εκφράζεται με την αρχιτεκτονική των ναών, την εικονογραφία, την υμνολογία, την ενδυματολογική αμφίεση των κληρικών κατά την τέλεση του μυστηρίου, όλα αυτά, μας φανερώνουν τον μόνιμο και τον σταθερό εσχατολογικό προσανατολισμό της Θείας Ευχαριστίας. Έτσι, η Ευχαριστία, συνιστά την Εκκλησία, αλλά ταυτόχρονα συνίσταται από αυτήν.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΑΓΟΡΑΣ Κ, ΓΙΑΓΚΑΖΟΓΛΟΥ Σ, π. ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ Ν, ΦΩΤΙΟΥ Σ, «Δόγμα, Πνευματικότητα και Ήθος της Ορθοδοξίας», (Τόμος Α΄) ΕΑΠ, Πάτρα 2002
ΖΗΖΙΟΥΛΑΣ Ι., ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΠΕΡΓΑΜΟΥ, «Το Μυστήριο της Εκκλησίας στην Ορθόδοξη Παράδοση», μτφρ. Σκαλτσάς Γ., Ανέκδοτο στα Ελληνικά, δημοσιευθέν στο περιοδικό IRENIKON, No 3, 1987, σ.4-18.
ΖΗΖΙΟΥΛΑΣ Ι., ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΠΕΡΓΑΜΟΥ, «Ευχαριστία και Βασιλεία του Θεού», περιοδικό Σύναξη, τ.52, 1994, σ.81-87.
LOSSKY V., Η Μυστική Θεολογία της Ανατολικής Εκκλησία, Μτφρ. Πρεσβυτέρας Στέλλας Κ. Πλευράκη, Θεσσαλονίκη 31984.
ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗΣ Ι. Γ., Παλαμικά, Εκδόσεις Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη, 21983.
ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ Ν., «Η Οικονομία του Αγίου Πνεύματος. Μια ορθόδοξη θεώρηση», στο συλλ. τόμο Ελθέ, Πνεύμα Άγιον, Ανακαίνισον, πάσαν την κτίσιν, Κατερίνη 1991.
MEYENDORFF J., «Το Βιβλικό Υπόβαθρο του Μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας», διαθέσιμο στο Διαδίκτυο http://users.auth.gr/~pv/bibliko%20ypovathro.gr, στις 12.02.2006.
ΦΛΩΡΟΦΣΚΙ Γ., «Το σώμα του Ζώντος Χριστού», μετφρ. Ι.Κ. Παπαδοπούλου, διαθέσιμο στο Διαδίκτυο http://www.pnek.gr/keimena/theologia/gflorofski.htm στις 12.02.2006.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου